Vikingen

De afgelopen jaren ben ik vrij veel Vikingen tegengekomen, niet als persoon gelukkig (nou ja wel wat verklede personen), maar wel in vele musea, op festivals in series, films en boeken. Ze spreken tot de verbeelding, die Vikings, en het aantal Viking festivals wat ieder jaar wordt georganiseerd over de hele wereld is indrukwekkend.

Maar waarom vinden we Vikingen zo interessant? En wat boeit mij persoonlijk? Ik ben helemaal niet zo bloeddorstig en gewelddadig en kom ook niet uit Scandinavië.

Mijn interesse zit in de cultuur, geschiedenis en de antropologie. Ik geef Thorgal de schuld, stripverhalen die ik als kind verslond. Maar nee, wij Nederlanders zijn geen Vikingen, wat dat betreft is het een ‘vreemde’ fascinatie. Voor mij persoonlijk is het niet eens de Vikingen die ik zo interessant vind, maar meer de Noormannen, het gewone volk. Dit is immers een Noordelijk Germaans volk en over hen is meer gepubliceerd, zeker in pop cultuur, dus bekender. Er zijn veel overeenkomsten (maar ook verschillen) met de Germanen uit onze regio.

Al een tijd heb ik het plan om iets over Vikingen te schrijven, al eerder was ik een blog begonnen over de film ‘ The Northman’, maar nooit afgemaakt en gepubliceerd. Afgelopen weekend was er weer het Vikingfest! in de Noorse Kerk in Rotterdam met ook een vertoning van deze film, dus ik werd er aan herinnerd dat artikel nu eindelijk eens te schrijven en publiceren.

Nu ben ik absoluut geen Viking specialist en deel alleen maar wat ik zo door de jaren heen heb opgepikt. Ik zal me ook beperken, want het is een onderwerp waar je boeken vol over kunt schrijven. En dat is dan ook gedaan, hoeveel er van waar is blijft de vraag. Dat is denk ik ook wat Vikingen zo interessant maakt, ze blijven een enigma, een mysterie.

Rotterdam Noorse Kerk

Sinds enige tijd is de Noorse Zeemanskerk een cultureel instituut en niet langer een kerk. Ze geven kook- en breiles, taalcursussen en organiseren interessante evenementen zoals deze. Ik vind het een prettige plek en kom hier graag. Als kind, toen ik nog in Rotterdam woonde, ging ik met mijn ouders naar de kerstmarkt in de kerk. Mooie herinneringen heb ik hieraan. Mijn vader als zeeman, voelde zich ook thuis op dit soort plekken.

In 1914 werd de Noorse Kerk door Noorse timmerlieden opgebouwd, ze gebruikten hiervoor bouwmaterialen en hout uit Noorwegen. Het ontwerp is gebaseerd op de Noorse staafkerken uit de dertiende eeuw en representatief voor de Nationalistische Romantische beweging in de Noorse architectuur.

Viking Fest

Dit jaar staat tijdens het Vikingfest! het volgende op het programma:

• Concert: ‘de Zeewolven’ (Geluiden en teksten uit de tijd van de Vikingen komen tot leven)
• College: Prof. Dr. Quak over runen en mythologie
• Dans: Færøydans (Vikingdans)
• Toneelworkshop: Mythes over Thor
• Filmvertoning (en een heerlijk Viking buffet): ‘The Northman’
• Workshop: Hnefatafl (strategisch bordspel van de Vikingen)

…en tal van traditionele Noorse spelletjes!

Voor de jongere bezoekers organiseert de kerk verschillende kindvriendelijke activiteiten rondom het thema Vikingen. Denk aan het heffen van een Vikingschild, het hijsen van de zeilen (touwtrekken) en het maken van je eigen runensteen. Na afloop verdien je jouw plekje in Walhalla in de vorm van een Vikingdiploma.

Runen

Professor Dr. Quak geeft deze dag rune colleges. Thuis heb ik een boek over Runen geschreven door Dr. Quak en ik ben altijd leergierig, dus ik zit de vier colleges van een half uur bij die Dr. Quak dit weekend verzorgd. Tijdens de colleges heb ik weinig nieuws geleerd, maar dat was ook een beetje te verwachten, want de meeste bezoekers weten nog niets of niet veel over runen. Toch was het fijn te luisteren. Wel jammer dat Professor Quak runen in gebruik met divinatie en magie direct naar het land der mythen verbant, mijn eigen ervaring leert mij anders. En ook kennis van nieuwe vondsten is niet helemaal optimaal bij Dr. Quak, maar kan me ook voorstellen dat hij op zijn leeftijd ook niet meer overal kan induiken. Ik begrijp trouwens dat hij nog steeds les geeft in Leiden.

Runen divinatie is schijnbaar niet historisch bewezen. Is dat zo? Dat de Germanen runen magie gebruikten is zeer waarschijnlijk naar aanleiding van teksten met spreuken. Zo is er een overlevering van een sage waarin een jongen verliefd is op een meisje en een spreuk in rune krast om haar verliefd te laten laten worden. Echter pakt de spreuk verkeerd uit en wordt zij ziek en moet iemand die de runen magie machtig is de spreuk ongedaan maken. Maar een sage is geen bewijs, maar het komt ook niet uit de lucht vallen lijkt mij.

Tacitus schrijft het volgende: “Aan de voortekenen en het werpen van het lot hechte zij grote waarde. De gewone werkwijze bij dit laatste is eenvoudig: De tak van een boom snijden zij in kleine staafjes, voorzien van bepaalde tekens en strooien die op goed geluk op een witte linnen doek.  Dan neemt, als de gemeente om het toekomstig lot vraagt , de priester, en als het een kleine kring betreft, de huisvader,  met een gebed aan de goden en met naar de hemel gewende blik, drie staafjes na elkaar op en duidt ze op de grond van de “ingeritste tekens””. De tekens waar Tacitus over heeft kunnen van alles geweest zijn. Maar zeer waarschijnlijk gaat het om divinatie met de runen. Runen werden namelijk geritst.

Ook vertelt dr. Quak dat Baldr waarschijnlijk geen god is, maar een later in Christelijke tijd verzonnen figuur. Dit omdat er geen plaatsnamen gevonden zijn met de naar Baldr. Kan zijn, maar wat te zeggen van deze plaatsnamen? Wellicht dubieus maar toch mogelijk;. Baldersby (Yorkshire), Balderstone (Lancashire), Balderton (Nottinghamshire) en ook Balleshol, Baldrsberg, Baldrsheimr en Balsfjorden (Noorwegen). In Kopenhagen heb je ook nog Baldrsgade, Reykjavik heeft Baldurshata en in Stockholm Baldersgatan. Bovendien ook plaatsen als Baldersnäs,Baldersvik, Balders dude en Baldersberg. Dus om nu te zeggen dat er helemaal geen plaatsnamen met de naam Baldr te vinden zijn?

Vikingen

Maar goed, wie waren die Vikingen eigenlijk? De Vikingen of Noormannen waren Scandinavische bewoners van Zuid-Noorwegen, Denemarken en Zweden. In veel gevallen wordt er een onderscheid gemaakt tussen beide termen. Daarbij staat de term “Noormannen” voor de gehele bevolkingsgroep, terwijl met de term “Vikingen” slechts het zeevarende deel van die groep wordt bedoeld dat vanuit Scandinavië Europa introk voor handel, emigratie, rooftochten en veroveringen. De overige Noormannen waren bewoners in het huidige Noorwegen, Zweden, Denemarken en IJsland die leefden van de landbouw- en veeteelt, het handwerk en de handel. De huidige inwoners van deze landen zijn grotendeels nakomelingen van de Noormannen.

Etymologie

Over de oorsprong van het woord ‘Viking’ zijn tal van theorieën geponeerd door wetenschappers. Zo zou het woord afkomstig zijn van het woord ‘víc’ /wi:k/, dat vertaald wordt als fjord, baai, rover of handelaar. Volgens sommige theorieën zou met Víc (Vík) specifiek het stuk zee tussen het zuiden van Noorwegen en het zuiden van Zweden, waarvan het grootste deel tot het huidige Skagerrak behoort, worden aangeduid. Ook wordt het woord in verband gebracht met West-Noorse termen die gebruikt werden tegen het einde van de Vikingperiode: vikingr en viking betekenen zoveel als ‘iemand die op zee vecht’, ‘rover’, of ‘oorlog op zee’. Met de belofte van rijke buit ronselden krijgsheren een bemanning om de kusten af te stropen. Dit bedrijf werd in het Oudnoords met het woord víking aangeduid. Víkingar waren de mannen die víking bedreven, enkelvoud víkingr. Ook komt de term “Viking” voor in de vroege Engelse literatuur van de uitdrukking “to go viking” wat “gaan plunderen” betekende. Een andere mogelijkheid is dat het om een afleiding van het Oudnoordse werkwoord víkva gaat, maar dan in de oorspronkelijke betekenis ‘wijken’, en dat de eerste wijkingen door mannen gebeurde die door omstandigheden gedwongen hun thuisland verlieten.

Plunderaars

De Vikingen hadden traditioneel geen goede pers. Monniken verhaalden over hun barbaarse gewoonten als heidenen: verkrachters, rovers en brandstichters. Hun gewelddadige reputatie is deels gebaseerd op waarheid, maar ze dreven ook vreedzaam handel en namen het cultuurgoed van andere volken over. De culturele bijdrage van de Vikingen aan de gebieden waarin ze zich vestigden, was niet minder indrukwekkend dan hun vaardigheden als zeevaarders en plunderaars.

Natuurlijk waren het doorgaans geen lieverdjes. Maar daarin onderscheidden ze zich niet van andere bevolkingsgroepen als Friezen en Franken. En er zijn veel positieve dingen te melden: de bijzondere kunstnijverheid, maar ook het zijn van handelspartner. Arabische kooplieden, die ook in onze streken vertoefden, geven een veel objectiever beeld van de Vikingen. Ze worden daarbij niet gehinderd door enige druk van een geloof.

Vrijwel alle invasies op de kusten van Brittannia of op die van het Europese continent worden opgevat als invallen van Vikingen of zelfs als invallen van het volk van de Vikingen. Echter in de honderden geschreven bronnen die van de invasies melding maken, worden de invallers met een veelheid van benamingen aangeduid. De meeste Frankische kronieken noemen hen Normanni of Nortliudi, in Angelsaksische teksten spreekt men over Dani (Denen), terwijl Duitse kronieken spreken over Ascomanni. Ierse bronnen reppen over Gall of Lochlannach, vreemdelingen of noorderlingen. Historisch onderzoek lijkt steeds meer aanwijzingen op te leveren dat de invallende groepen van wie de bronnen onder verschillende benamingen melding maken, inderdaad van verschillende herkomst waren. Misschien hadden ze zelfs niet allemaal een Scandinavische achtergrond, of hadden ze zich althans niet noodzakelijk in Scandinavië ingescheept. Is een onbevooroordeelde analytische benadering van de vroegmiddeleeuwse periode wel mogelijk door alle invallers maar op de hoop van “de” Vikingen te gooien?

Om de term “Vikingen” te gebruiken voor zo ongeveer alle van overzee komende invallers en kolonisatoren in en van de Britse eilanden en de kustgebieden van het Europese continent van de vijfde tot de twaalfde eeuw, is historisch nooit verantwoord geweest, en analytisch tamelijk heilloos. Toch zit er waarschijnlijk weinig anders op dan dat gebruik maar als gegeven te accepteren, omdat die term in de historische literatuur zo volledig is ingeburgerd. Wetenschappelijk gezien een capitulatie die een onbevooroordeelde hernieuwde discussie over de grote verscheidenheid van de bronnen die spreken over invallers van overzee, niet bevordert. Het ging dus niet om één volk.

Vikingtijd

De Vikingtijd is de periode van ca. 800-1100 na Chr. Deze tijd valt in de Vroege Middeleeuwen (ca. 450-1300 na Chr.). De Vikingen behoren tot de Germaanse bevolkingsgroep, zoals ook de Friezen, Angelen en Juten.

De geschiedenis van de Vikingen begint in de achtste eeuw. Vanaf 790 n.C. voeren Scandinavische zeevaarders richting het zuiden om de grotendeels onbeveiligde kloosters in Engeland, Schotland en Ierland te plunderen. Over de precieze aanleiding van deze rooftochten wordt door historici nog altijd gediscussieerd, maar het gebrek aan huwbare vrouwen, de behoefte aan slavenarbeid, interne conflicten, de groei van de bevolking en gebrek aan vruchtbaar land, of het uitbreiden van handelsnetwerken kunnen een rol hebben gespeeld (en wellicht ook vanuit een verlangen naar avontuur en verkenning).

Met hun snelle schepen konden ze overal komen, ook in ondiepe wateren. Ze zochten en vonden rijkdom in de vorm van zilveren voorwerpen. Maar ook namen ze handelsproducten van huis mee (huiden, barnsteen) om die weer te ruilen tegen bijvoorbeeld zeezout of schapen. De handel in die tijd bestond uit het ruilen van voorwerpen tegen andere voorwerpen of tegen een gewicht aan zilver. Op hun tochten verzamelden ze ook exotische zaken als glaswerk, zwaarden en schelpen. Die waren bestemd voor de hogere klassen in de gemeenschap.

De herkomstgebieden van de Vikingen zijn Noorwegen, Zweden en Denemarken. Ze verspreidden zich door heel West-Europa, Noord-Afrika, Rusland, het Midden-Oosten, IJsland, Groenland en zelfs Noord-Amerika. Soms bleven de Vikingen tijdelijk in bepaalde gebieden (zoals bijvoorbeeld op Wieringen), soms vestigden ze zich permanent in een ander gebied (bijvoorbeeld in Engeland en Normandië). In die laatste gebieden vermengden ze zich soms met de plaatselijke bevolking. In andere gevallen grepen ze de heerschappij (bijvoorbeeld in York in Engeland en in Dublin, Ierland).

De Slag bij Hastings maakte in 1066 een einde aan de heerschappij van de Vikingen in Engeland, terwijl het aantal rooftochten terugliep door de introductie van het christendom in Scandinavië.

Vikingen in Nederland

Ergens is het best vreemd dat wij in Nederland zoveel Viking festivals en markten hebben. Ze verbleven hier immers niet voor lange tijd. Sommigen beweren zelfs dat ze Nederland grotendeels links lieten liggen (Nederland bestond toen nog niet trouwens). Zelfs in Wijk bij Duurstede dat het beroemde Dorestad zou “vertegenwoordigen”, ontbreken voldoende sporen die de conclusie wettigen dat daar Vikingen hebben huisgehouden.  Alleen de vondsten op Wieringen kunnen wijzen op een Vikingaanwezigheid. Verder zijn aanwijzingen voor Noormannen in Nederland nergens hard te maken. Ook de overlevering over Vikingen in Zeeland en West-Brabant is nooit aannemelijk gemaakt op basis van contemporaine teksten of bodemvondsten. Hoe anders ligt dat in België en Frankrijk, waar talrijke archeologische vondsten zijn gedaan, die niet duiden op een kortdurende strijd maar op een langdurige aanwezigheid.

In 810 kregen de Nederlandse kusten voor het eerst te maken met invallen van Vikingen. Zij plunderden onder meer de handelsplaats Witla, op de zuidoever van de Maas, in 836. Na 850 was de Deense Viking Rorik zelfs in het bezit van het grootste deel van Frisia. Ondanks dit heeft Nederland, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Engeland, geen steden die door de vikingen gesticht zijn. Wel zijn in enkele Nederlandse steden, zoals Zutphen, forten gebouwd om deze tegen de vikingen te beschermen. Na de dood van Rorik in 880 en de moord op zijn opvolger Godfried in 885 kreeg de Friese graaf Gerulf in 889 van de Duitse keizer het bestuursrecht over een aantal gebieden langs de westelijke kusten (onder andere het Rijnland).

Barbaren

In tegenstelling tot wat films, stripboeken en series ons doen geloven, zijn Vikingen geen strijders in leren bondage outfits bedekt met tatoeages (al zou dat wel kunnen, er is alleen geen bewijs voor) en een helm met hoorns op hun hoofd. Nee het waren goed verzorgde hygiënische mensen die kleurrijke tunieken en sierraden droegen.

Persoonlijk houd ik erg van de vikingkunst en ook de sierraden en kleding vind ik prachtig. De bekende Germaanse symboliek -afbeeldingen van goden, dieren en planten- zien we ook bij de Vikingen. Deze kunst onderscheidt zich door een ingenieuze en levende vormgeving. Kenmerkend zijn de vlechtmotieven en vechtende ineengevlochten dieren. Er worden meerdere stijlen en stijlperioden onderscheiden. Die zijn vaak genoemd naar archeologische vondsten en vindplaatsen. In de koloniën zien we soms een vermenging van de oorspronkelijke kunst en de lokale. Die stijl wordt bijvoorbeeld Anglo-Scandinavisch genoemd.

The Northman

Deze film heb ik toentertijd al in de bios gezien en heb hem ook op DVD, maar het is wel heel bijzonder om The Northman in deze setting, in een Noorse staafkerk, te bekijken.

De film is geregisseerd door Robert Eggers, ook bekend van The VVitch en The Lighthouse.

De plot is losjes gebaseerd op het verhaal van Amleth, dat voorkomt in de Gesta Danorum (Geschiedenis van de Denen), een verzameling mondelinge overleveringen die rond 1200 werd geschreven door Saxo Grammaticus. Amleth inspireerde Shakespeare’s Hamlet, hoewel het twijfelachtig is of Shakespeare Grammaticus rechtstreeks heeft gelezen.

Ik ben onder de indruk van de bijna Shakespeariaanse dialogen en acteerprestaties. Ik mis dit soort acteerwerk. Alle dialoog in moderne films zijn geestig en bijdehand… de dialoog hier is iets anders, het is poëtisch, het is dramatisch, het is echt kunstzinnig… Ik wil meer van dit!

Een verhaal over wraak en het lot.

Wat betreft cinematografie ziet deze spectaculaire film er fantastisch uit, de landschappen, maar ook de kleding en architectuur, ook is deze film de meest historisch correcte Viking film/serie die ik heb gezien. Dat wil niet zeggen, honderd procent accuraat, maar in vergelijking.

Het verhaal mengt realiteit met mythologie. Het geeft het wereldbeeld uit die tijd weer. Wij zien wat de personages ervaren. Dit mag voor de moderne kijker vervreemdend en fantasierijk zijn, echter de mensen uit die tijd hadden een magisch en animistisch wereldbeeld. Ik vind dat heel goed gedaan in deze film en stoort mij persoonlijk helemaal niet.

Het is ook verfrissend eens niet een overdaad aan donker leer en punkkapsels te zien, maar gewoon haar en tunieken en bijlen in plaats van zwaarden. En ook geen schildmaagden en een overdaad aan tatoeages. Het is nergens gelikt, het is rauw en vies. Je ruikt de film bijna.

De acteurs zijn heel erg goed en ik vind Alexander Skarsgård uitmuntend, hij is Amleth. Het enige mysterie in de film is hoe Nicole Kidman geen jaar ouder wordt in de film, ze hadden schijnbaar toen ook al botox.

De film opent met een tekst in runen en zo wordt elk hoofdstuk geschreven in runen en deze kloppen voor zover ik het (zo snel) kan zien. In Jongere Futhark passende bij de tijd waarin het verhaal zich afspeelt.

Dan de openingszin “Hear me, Odinn, All-Father of the gods. Summon the shadows of ages past, when the thread spinning Norns ruled the fates of men. Hear of a prince’s vengeance quenched at the fiery Gates of Hel. A prince destined for Valholl. Hear me”.

De “vurige poorten van Hel”, dit is vreemd want Hel is juist een koude donkere plaats. Echter ik denk dat hier gerefereerd wordt naar de slotscène aan de voet van de lava lekkende vulkaan. Dat weet ik nu, maar toen ik de film voor het eerst zag, vond ik dit geen goed voorteken voor de film. Dus mocht je de film nog moeten zien, het komt goed 😉 .

In de scène waarin de Úlfhéðnar zich opzwepen om aan te vallen zie je een man met een helm met hoorns erop, hè nee toch! Het schijnt dat dit gebaseerd is op de Torslunda Plates waar de gehoornde man verschijnt naast “wolf krijgers”, de eerdere afbeeldingen in de Angelsaksische Sutton Hoo helm en een voorwerp dat een wapendanser uit Uppåkra voorstelt. Phew gelukkig maar.

Alhoewel deze film bruut is, het is geen geweld om geweld. Je ziet de pijn en het lijden dat het brengt, zowel bij het slachtoffer als de dader. De film is menselijk. Elke scène van spectaculair geweld wordt onderstreept met lijden. Het doel van de held is tragisch destructief en als het lot (bovennatuurlijk en pragmatisch) hem niet had gebonden, zou hij ervan zijn afgedwaald toen de haat in zijn leven werd vervangen door liefde. Een van de belangrijkste momenten in deze film is toen Amleth’s moeder onthulde dat het niet simpelweg hebzucht was dat leidde tot al deze vreselijke gebeurtenissen – maar oprechte liefde en medeleven.  Het is tragisch en afschuwelijk! Amleth schikt zich in zijn lot, hij had kunnen kiezen voor vredig leven met zijn vrouw en kind, maar gedreven door het noodlot en zijn gelofte zet hij alles op alles om Fjölnir te doden. Hij bevrijdt zijn vrouw en kind van zijn noodlot door zijn lot te volgen en hen te verlaten. Amleth zet niet gewoon de gewelddadige cyclus voort. Hij eert de laatste woorden van zijn vader; “wreek mijn dood.” Hij eert zijn vader, die op zijn beurt zijn voorvaderen eert. Het gaat veel verder dan dat hij er gewoon voor kiest om het lot te volgen, hij ziet geen andere manier en er is ook geen andere manier om zijn zoektocht te beëindigen, gebaseerd op zijn eigen ervaringen tot op dat moment, waar hij als een vrij man kan leven of sterven ter ere van het lot.

Persoonlijk vind ik het een meeslepend verhaal met details uit sagas, er zit veel vaart in en is intens met vele lagen en wendingen.

Ik heb een punt van kritiek en dat gaat over het misbruiken van slaven. Ik vraag me af of Vikingen echt zo gewelddadig waren en de mensen die ze niet meenamen afslachten en onschuldige vrouwen en kinderen opsloten en verbranden. Het zijn immers onschuldige mensen. Slaven werden, zo zegt/schrijft men, ook redelijk ‘goed’ behandeld door de Vikingen. Ze moesten wel hard werken, maar werden niet nodeloos mishandeld. En dan kom ik bij de scene met het balspel. Nu wordt dit ook in de saga’s beschreven en daar speelden niet de slaven maar juist de hoger geplaatste mensen dit spel. Het had niet als doel wreed vermaak te zijn.

Verder top film.

Groet,
Charissa Gerdina x