Weet je dat deze Klaas een heidense oorsprong heeft? Eigenlijk zoals de meeste van de gekerstende feesten die wij vieren. Het feest van Sint Nicolaas bestaat weliswaar al meer dan 700 jaar, maar veel elementen van de huidige Sinterklaasviering hebben pas vanaf omstreeks 1850 vorm gekregen.
Het is bijna 5 december, oftewel Sinterklaas. Het feest zit vol heidense vruchtbaarheidssymboliek en -rituelen. Hier zijn boeken over geschreven en vele artikelen te vinden, dus ik beperk mezelf in deze blog. Zoals altijd, het is zoveel leuker en beter als je zelf op zoek gaat naar informatie, ik hoop je alleen maar te inspireren en informeren dat Sinterklaas verder terug gaat als de bisschop uit Myrna en dat zwarte piet niets te maken heeft met het koloniale tijdperk. De eerste zwarte figuren in welke mythologische context dan ook, om te beginnen in Europa, kennen we al uit een tijd dat nog vrijwel niemand ooit een Afrikaan had gezien. Nu blijft het altijd gissen hoe de heidenen echt hun wereld zagen en beleefden, maar aan de hand van gebodsbepalingen van na de kerstening en andere verslagen uit die tijd kunnen we wel onze eigen inzichten hebben en ik vind het ook belangrijk om te voelen wat vanuit de context juist is voor mij.
Wodan en De Wilde Jacht
In mijn beleving stamt de Sint af van Wodan die op zijn achtbenige paard Sleipnir tijdens de Wilde Jacht door de hemel rijdt en mensen meeneemt die niet het midden van de weg bewandelen (dit kan je letterlijk en figuurlijk nemen). Hij wordt vergezeld door de twee raven Huginn en Muninn die dagelijks over de wereld vliegen en aan het eind van de dag verslag uitbrengen aan Wodan over de goede en stoute ‘kinderen’. Na de kerstening werd dit via verschillende verschijningsvormen onze huidige Sinterklaas met knecht Piet.
Er zijn nog meer Germaanse mythologische figuren die overeenkomsten vertonen met Sinterklaas of Zwarte Piet, denk maar aan de IJslandse Grýla, de Frans-Belgische Père Fouettard, de Duitse knecht Ruprecht, de Zwitserse Schmutzli en Scandinavische Joulupukki. En natuurlijk Krampus, over wie verderop in deze blog meer. Ik beperk mezelf omdat er teveel verschijningen zijn om allemaal te behandelen.
In heidense tijden was De Wilde Heir een inwijdingsritueel. Jonge mannen moesten hun angsten te boven komen door het gezicht zwart te schilderen en deel te nemen als razende krijger aan wilde tochten. In de extase kon men bijvoorbeeld een berenhemd aantrekken en berserker worden. Door het gezicht zwart te maken en angst te overwinnen zo werden de mannen opgenomen in de groep en behoorden zij tot het leger van Wodan.
Zwart als de nacht
Zwart is symbolisch voor de nacht, de onderwereld, het diepe water. Zo komt Sinterklaas ook vanuit een ver land aan met de boot. Het gaat om de symboliek van die onderwereld en de kleur zwart als nieuw leven en vruchtbaarheid. Bovengenoemde wezens zijn geen demonen die uit de Hel komen, de Hel is een Christelijk verzinsel en wordt verward met de heidense onderwereld. Laat deze onderwereld nu de plek zijn waarin het leven geboren wordt, niet waar het sterft. De onderwereld is een plek waarin de krachten die in de lente weer tot bloei komen toeven tijdens de donkere periode. En in de winter is de aarde zwart en zal er uit deze vruchtbare grond weer nieuw leven ontspruiten. Zwarte Piet strooit als het ware zijn levenskracht en zijn te ontkiemen zaadjes in het rond alsof het pepernoten zijn. Wist je trouwens dat er vroeger ook zwarte Sinterklazen waren?
Wodan werd na de kerstening gedemoniseerd en hier zien we de Zwarte Klazen die rammelend met kettingen door de straten trokken. Een personage in de vorm van een zwarte man of duivelsgestalte bestond in de folklore dus al langer. Meestal heette hij Klaas, soms was er sprake van namen als Bullebak, Zwarte Man of Piet met de Pooten. Deze man was een vaak bontgeklede gestalte, voorzien van rammelende kettingen, het gezicht soms met roet zwart geschminkt of voorzien van een masker. Soms was hij verkleed als harlekijn en voorzien van belletjes. Hij gaf snoepgoed aan de kinderen, maar werd tevens opgevoerd als boeman om hen tot gehoorzaamheid te bewegen. Wodan werd dus door de kerk gedemoniseerd tot duivel, hij werd zwart gemaakt. Sinterklaas werd na de reformatie opgevoerd als een duister figuur vanwege het taboe dat er bestond op het vereren van katholieke heiligen. Dat zou ook verklaren waarom de Ouwe Sunderklazen of Klaasooms op de Waddeneilanden soms zwartgemaakte gezichten of maskers op hebben.
Volkskundigen gaan ervan uit dat de boeman Sint-Nicolaas heeft verdrongen en ook diens naam heeft overgenomen. Daardoor kon de gestalte van de zwarte Sinterklaas tegenstrijdige elementen in zich verenigen. We zien in West-Europa, en vroeger ook in verschillende delen van Nederland, een versmelting van deze twee tegenpolen in één figuur. Die was zowel zwart als wit geschminkt en bonsde op de deuren. Met kettingen en roedes dreigend, zei hij op zoek te zijn naar stoute kinderen. Maar hij bracht ook geschenken en lekkers, en met zijn wijde mantel deed hij weer eerder aan Sinterklaas denken.
Maskerades en lawaaioptochten
Makkers staakt uw wild geraas, Nederland kent een rijke traditie van gemaskerde lawaai optochten. Op de Waddeneilanden wordt naast Sinterklaas ook nog een oudere versie van het feest gevierd. Dit gebruik heeft overeenkomsten met de Krampustraditie, namelijk Sunderum op Terschelling, Ouwe Sunderklaas op Texel. Sunneklaas op Ameland, Sinterklaaslopen in Zoutkamp en de Klozum op Schiermonnikoog. Jan Kooistra (ofwel Axnot van Fifelgo van Swezas) heeft deze week een boekje uitgebracht waarin de wintermaskerades vanaf Schiermonnikoog bezien worden: zie de promovideo.
https://theerenfeer.nl/themanummer-2021-klozum-verschenen/
Krampus
Toch even een speciale vermelding voor Krampus, want ik ben geïnspireerd deze blog te schrijven, omdat ik gisteren naar de Krampuslauf in Rotterdam zou gaan, echter ik ben niet geweest. Aan de ene kant jammer, maar goed het was op dit moment gewoon teveel ‘gedoe’. Normaal laat ik een beetje uitdaging me niet uit het veld slaan, maar ik ben op zoek naar balans en op dit moment moet ik mijn energie een beetje bijtanken. De Krampuslauf startte gisteren namelijk om 20.00 uur en vanwege de Covid restricties gaan alle winkels en horeca (niet dat ik daar naar binnen mag zonder Covid-pas (ik weiger hier aan mee te doen)) al om 17.00 uur dicht, dit zou betekenen in kou en regen drie uur door een verlaten Rotterdam slenteren, hier voelde ik niet zoveel voor. En om anderhalf uur heen en anderhalf uur terug te reizen alleen voor de Lauf kostte net teveel energie, tijd en geld. Dus praktisch besloten het niet te doen. Bij deze mijn goedmakertje voor Krampus.
De Krampus is een beestachtige demon uit de folklore van de Alpen-regio’s. Het woord komt van het Oudhoogduitse woord voor klauw: Krampen. De oorsprong van de Krampus-traditie gaat eeuwen terug. Hij komt voor in onder andere Beieren, Oostenrijk, Hongarije, Slovenië, Kroatië, Italië en Tsjechië. Van oudsher vermommen jonge mannen zich als de Krampus in de eerste twee weken van december. Ze zwerven over de straten en jagen kinderen (en volwassenen) angst aan met roestige bellen en kettingen. Het idee hierachter is dat met de geluiden de kwade geesten die rond midwinter aanwezig zijn verjaagd worden. Hoewel de gestalte van de Krampus uit de voorchristelijke tijd dateert, kreeg hij waarschijnlijk een plek in de geloofswereld van de middeleeuwen. Ten tijde van de inquisitie was het verboden zich te verkleden als duivel; hierop stond de doodstraf. In sommige gebieden zoals de Alpenregio was de kerk niet bij machte middeleeuwse gebruiken, die men zag als heidens, uit te roeien. De traditie verdween nooit helemaal en rond 1700 werd de Krampus traditie in ere hersteld. Vanaf dat moment vergezelde hij een bisschop (Sint Nikolaas), de Krampus kreeg een afschrikwekkend uiterlijk en kreeg de taak om brave kinderen te belonen en stoute kinderen te straffen. luide koebellen en een roe om ze te verjagen. Deze roe is gemaakt van berkentakken, de enige boom die ook in de winter knoppen heeft, en daardoor een lokaal symbool van vruchtbaarheid is.
Grote rode lippen
Tegenwoordig wordt er vaak van uitgegaan dat Zwarte Piet een schepping is van de schoolmeester Jan Schenkman die in 1850 een boekje schreef en verder gaat men er van uit dat hij en zijn illustratoren zich lieten inspireren door schilderijen over zwarte lakeien in dienst van edelen in Europa. De oorsprong van Piet ligt een stuk complexer dan het negerslaaf verhaal en de liefhebber van Piet doet dit geenszins vanuit racistische motieven (uitzonderingen daargelaten).
Het zwart maken van het gezicht is een oude Europese traditie. Zolang de figuur van Zwarte Piet met zorg gespeeld wordt en ver weg wordt gebleven van de beladen schmink met dikke rode lippen, een Surinaams accent en een pagepakje dan blijft Zwarte Piet in zijn historische waarde en Sinterklaas van betekenis als Midwinterfeest.
Het zou zo zonde zijn als het Sinterklaasfeest niet zijn rol kan blijven vervullen en mee kan ontwikkelen met de tijdsgeest en hiermee bedoel ik niet verbannen en zeker niet voor andere kleuren kiezen, zoals roze pieten. Zie hierboven het belang van de kleur zwart als centraal symbool. Ik wil geen pofbroeken, oorringen of kroeshaar uit de koloniale tijd zien, dit heeft niets te maken met de originele Piet. Kunnen we hem niet weer in pelzen en huiden hijsen en misschien hoorns op zijn hoofd zetten? Maak hem ondeugend en vol leven, zoals hoort bij zijn rol en niet die domme hulppieten die nu rondhuppelen en kopjeduikelen.
Sinterklaas en Zwarte Piet helpen ons om de overgang te maken van de duistere dagen van de Midwinter naar een periode van groeiend licht. De oorsprong van het verkleden als zwarte Piet ligt in het stimuleren van vruchtbaarheid in deze duistere tijd. Het is een krachtige magie die we in deze donkere dagen goed kunnen gebruiken!
Het sinterklaasfeest blijft een prachtig feest wat velen dierbaar is. Sint verdwijnt niet, maar verandert zoals dat alle vele malen eerder is gegaan. Daarom advies aan iedereen, laten we wegblijven bij ‘kanten’, voor of tegen Piet, dualisme en ons niet meer laten leiden door negatieve gevoelens en het constant schuldig maken van de ander, want daarmee blijf je eeuwig slachtoffer.
Persoonlijk hoop ik dat we het Sinterklaasfeest weer dichterbij de heidense wortels kunnen brengen, een tijd van ver voor de slavernij.
Dat het feest dit jaar alle kwade geesten verjaagd en ons vernieuwde voorspoed en vruchtbaarheid brengt. In vrede en saamhorigheid.
Heerlijk avondje is gekomen.
Heb het goed!
Liefs, Charissa
Bronnen:
Wild Geraas – Arnold-Jan Scheer
Van duivelse Pieten en zwarte Klazen – Abe de Verteller
Wikipedia
